Inploid sitesinde biri "Türkçe pekiştirmelerde temiz niye tertemiz oluyor da, "teptemiz, testemiz" olmuyor, bunun kuralı nedir ki?" diye sormuş. Cevabım şu oldu:
Bunun şimdiye kadar müspet bir açıklaması olmuş mu,
bilmiyorum, sanmıyorum. Belki bazı tezler vardır. Benim ise bir teorim var;
teoridir çünkü çürütmeye açıktır, teorem haline gelmeye adaydır.
m grubu: sımsıcak, bembeyaz, yemyeşil, simsiyah, yamyassı
s grubu: mosmor, masmavi, kıskıvrak(?), yüsyuvarlak(?), kaskatı
p grubu: sapsarı, kıpkırmızı, kapkara, dapdar, upuzun, kupkuru, dupduru
r grubu: tertemiz, sersefil(?)
iki dudak ünsüzü: m (tonlu, genizden), p (tonsuz, patlamalı)
iki de diş eti ünsüzü: s (tonsuz sızıcı), r (tonlu akıcı)
Teori şu: O sıfatın ihtiva ettiği ünsüzlere benzemeyen ünsüzlerden
pekiştirme yapılır. Tertemiz neden "testemiz" olmazdı? çünkü s, temiz
kelimesinin içindeki z ile benzeşiyor. Temtemiz de olmazdı, çünkü temiz'de
m var. Belki teptemiz olabilirdi.
Aynı şekilde tercih edilen pekiştirme ünsüzleri:
beyaz için m. (p olmazdı; be var; s olmazdı z var)
mavi için s (m olmazdı m var; p olmazı v var (çift dudak ile diş-dudak (v)
benzeşiyor)
kırmızı için p (m olmazdı m var; s olmazdı z var, r olmazdı r var)
İki ünsüzün de kullanılabilir olduğu durumlarda, sıfatların anlamındaki
büyüklük, enginlik, süreklilik / kısıtlılık gibi duyguların var olmasına göre o
ünsüz tercih edilip zamanla yerine oturmuş olabilir; "sıpsıcak"
yerine "Sımmmsıcak" denmesi gibi. "Kumkuru" yerine
"kupkuru" denmesi gibi.
http://www.inploid.com
